Kayhan Karaca

Avrupa ülkeleri adalete kişi başına ortalama 85,4 euro harcıyor. Bu alanda liste sonlarında olan Türkiye'de kadın hâkim ve avukat sayısı artıyor, dava süreleriyse azalıyor.

Bir Avrupa Konseyi organı olan Adaletin Etkinliği İçin Avrupa Komisyonu (CEPEJ), Avrupa ülkelerinin adli sistemlerine ilişkin periyodik değerlendirme raporunu bugün Strasbourg'da yayımladı.

Rapora göre Avrupa ülkelerinin adli sistemlere ayırdığı bütçe oranı son yıllarda artış gösterse de milli gelir içindeki payları hâlâ yetersiz. Avrupa ülkeleri 2022 yılında adli sistemleri için kişi başına ortalama 85,4 euro (ortanca değer 74,8 euro) harcadı. Kişi başına ortalama harcama 2014’te 59,1 euro, 2020'de ise 78,09 euro olarak kaydedilmişti.

İstatistikler, gelir düzeyi yüksek ülkelerin diğerlerine oranla adli sistemlerine kişi başına daha fazla pay ayırdığını gösteriyor. Adli sistemine kişi başına en fazla pay ayıran ülkeler İsviçre (245,6 euro), Monako (217,4 euro) ve Lüksemburg (193 euro). En az ayıranlar ise Gürcistan (14,5 euro), Türkiye (15,6 euro) ve Arnavutluk (15,8 euro). Ancak Avrupa Konseyi kaynakları, ülkelerin ekonomik koşullarının, enflasyon oranlarının ve para birimlerinin aynı olmadığına işaret edip, bu oranlar arası bir kıyaslamanın tam olarak gerçeği yansıtmayacağına işaret ediyor.

Avrupa devletleri adli sistemlerine ayırdıkları bütçenin 3'te 2'sini mahkemeler, yüzde 25'ini savcılıklar, kalanını ise adli yardım için harcıyor. Kişi başına mahkemeler için ortalama 50,67 euro, savcılıklar içinse 18,6 euro harcanıyor. Mahkemeler için 2020'de kişi başına harcanan miktar 46 euro civarındaydı. 2020-2022 yılları arasında ortalama adli yardım miktarı ise yüzde 16 azalarak 120 milyon eurodan 100 milyon euroya geriledi. Avrupa'da 2022'de adli yardıma kişi başına ortalama 10 euro (milli gelirin yüzde 0,024'ü), ortanca değer olarak ise 2,65 euro (milli gelirin 0,011'i) harcandı. Türkiye aynı dönemde adli yardıma kişi başına 1,15 euro (milli gelirin yüzde 0,011'i) harcadı. Adli yardıma en fazla pay ayıran ülkeler, kişi başına 59,35 euro ile (milli gelirin 0,194'ü) İngiltere, Galler ve Kuzey İrlanda oldu.

Hâkim, savcı ve avukatlar

İstatistikler Avrupa'da 2022 sonunda 100 bin kişiye ortalama 22 hâkim (ortanca değer 17,6) düştüğünü gösteriyor. Bu oranın en düşük olduğu ülkeler İngiltere ve Galler (100 bin kişiye yaklaşık 3 hâkim), en yüksek olduğu ülkeler ise Monako (102), Hırvatistan ve Karadağ (42,4). Türkiye'de 2012'de 10,7 olan ve 2018'te 15,6 olarak kaydedilen bu oran, Avrupa Konseyi'nin 2022 verilerine 17,4 olarak yansıdı. Hâkim sayısındaki farklılık her ülkenin kendine has yargı sisteminden ve kimi ülkelerde profesyonel olmayan hâkimlerin varlığından kaynaklanıyor.

Savcı sayısı da ülkeden ülkeye değişiyor. Avrupa genelinde 100 bin kişiye 12,2 savcı (ortanca değer 11,2) düşüyor. Fransa ve İrlanda'da 100 bin kişiye sadece 3 savcı, Bulgaristan, Letonya ve Moldova'da ise 24 savcı düşüyor. Türkiye'de 2012'de 5,8 olarak kaydedilen bu oran 2022 sonunda 8,7 olarak kayıtlara geçti.

Avrupa genelinde kadın hâkim ve savcı sayısı erkeklerden daha fazla. Avrupa'da 2022 yılında çalışan hâkimlerin yüzde 57'si, işe alınan hâkimlerin de yüzde 62'si kadındı. Bu alanda en yüksek orana sahip Letonya ve İsveç'te çalışan hâkimlerin yüzde 81'i, Malta'da işe alınan hakimlerin yüzde 100'ü kadınlardan oluşuyor. Türkiye'de ise aynı dönemde kadın hâkim oranı yüzde 47 olarak açıklandı.

Savcıların da ortalama yüzde 54'ü kadınlardan oluşuyor (ortanca değer yüzde 57). Kadın savcı oranının en yüksek olduğu ülkeler Kıbrıs Cumhuriyeti (yüzde 73), Estonya (yüzde 70), İskoçya ve Slovenya (yüzde 68). En düşük olduğu ülkeler Azerbaycan (yüzde 7), Türkiye (yüzde 16) ve Ermenistan (yüzde 20).

Yargının üst kademelerindeki kadın oranı ise erkeklere nazaran hâlâ düşük. Aradaki fark giderek kapansa da 2022 sonu itibarıyla yüksek mahkemelerdeki hâkimlerin yüzde 58'i, savcıların yüzde 54'ü, mahkeme başkanlarının yüzde 58'i ve başsavcıların yüzde 62'si erkeklerden oluşuyor. Türkiye'de 2012'de sadece yüzde 7 olan kadın mahkeme başkanı oranı 2022'de yüzde 15 olarak kaydedildi.

Ülkelerin gelir düzeyleri arasında farklılıklar olsa da Avrupa'da hâkim ve savcıların maaşlarında 2012-2022 döneminde artış gözlemlendi. 2022 yılında Avrupa genelinde kariyer başlangıcındaki bir hâkim ortalama ulusal brüt maaştan 2,5 kat, kariyerinin sonundaki bir hâkim ise 4,9 kat fazla kazandı. Bu oran savcılar için kariyer başlangıcında ortalama 1,9 kat, yüksek yargıda ise 3,7 kat olarak kaydedildi. Avrupa'da hâkimler 2022'de ortalama brüt yıllık gelir olarak kariyer başlangıcında 60 bin 750 euro (ortanca değer 46 bin 812 euro), kariyer sonunda ise 115 bin 733 euro (ortanca değer 100 bin 367 euro) kazandı. Hâkimler kariyer başlangıcında en fazla brüt maaşı İskoçya'da (yılda 166 bin 195 euro), kariyer sonunda ise İsviçre'de (yılda 356 bin euro) kazanıyor. Avrupa Konseyine göre 2022'de Türkiye'de bir hâkimin kariyer başlangıcında 16 bin 79 euro, kariyer sonunda ise 29 bin 370 euro geliri vardı.

Avrupa’da 100 bin kişiye ortalama 180 avukat düşüyor. Bu alanda en düşük oran 23 avukatla Azerbaycan'a, en yüksek oran ise 505 ile Kıbrıs Cumhuriyeti'ne ait. Avrupa'da avukatların yüzde 56'sını erkekler oluşturuyor. Buna rağmen 2018'den bu yana kadın avukat oranı düzenli olarak artıyor. 2022 sonu itibarıyla 12 Avrupa ülkesinde kadın avukat sayısı çoğunlukta. 100 bin kişiye yaklaşık 205 avukatın düştüğü Türkiye'de kadınların bu meslek kategorisindeki oranı yüzde 47.

Dava süreleri

Avrupa yargı sistemleri Covid-19 pandemi süreci sonrası 2022'den itibaren toparlanmaya başladı. Avrupa genelinde dava görülme süresi 2020'ye oranla azaldı. Hukuk ve ticaret davalarında 2022'de ortalama dava görülme süresi 273 gün (ortanca değer 239), ortalama dava temizleme oranı ise yüzde 101 (ortanca değer yüzde 99) olarak kaydedildi. Bu alanlarda istatistik paylaşan ülkeler arasında dava görülme süreleri en kısa olanlar Azerbaycan (58 gün), İzlanda (115 gün) ve Litvanya (116 gün) oldu. En uzun olanlar ise Yunanistan (746 gün), İtalya (540 gün) ve Bosna-Hersek (518 gün) olarak kayıtlara geçti.

Türkiye'de ise birinci derece mahkemeler önündeki hukuk ve ticaret davalarında 2020'de 513 gün olan dava görülme süresi 2022'de 397'ye geriledi. Birinci derece mahkemelerde 2020'de 230 gün olan idari dava görülme süresi 167'ye düşerken, 2020'de 387 gün olan ceza davası görülme süresi 2022'de 264 güne geriledi. Dava sürelerinin azalmasında dijitalleşme ve yeni teknolojilere yatırımın önemli rol oynadığı belirtiliyor. Avrupa genelinde birinci derece mahkemelerde idari davaların ortalama görülme süresinin 396 gün olduğunu belirten CEPEJ, bu oranın ceza davaları için 157 gün olduğunu bildiriyor.

Kurucuları arasında Türkiye'nin de bulunduğu Avrupa Konseyi üyesi ülkelerin adli sistemlerinin etkinliğini ve fonksiyonlarını geliştirmek amacıyla 2002 yılında kurulan CEPEJ, 2006'dan bu yana her iki yılda bir adli sistemlerin değişik boyutlarına dair değerlendirme raporu yayımlıyor. Rapor, Avrupa hükümetleri tarafından adli sistemler konusunda kılavuz belge olarak kullanılıyor.

DW