2025-01-21

Kürt milliyetçiliğinin tarihsel boyutunu ve gelişim sürecini ele alırken, Şeyh Ubeydullah, Şeyh II. Abdulselam ve Bedirxan Bey'in bu süreçteki rolleri oldukça önemli bir yer tutar. Bu figürler, Kürt ulusal bilincinin ilk kıvılcımlarını ateşleyen isimler arasında yer almıştır.

Şeyh Ubeydullah (Şeyh Ubeydullah Nehri)

19. yüzyılın sonları: Şeyh Ubeydullah, Osmanlı İmparatorluğu ve İran sınırındaki Kürt topluluklarını birleştirerek bir tür özerklik hedefi güden ilk liderlerden biriydi.

1880 Ayaklanması: Şeyh Ubeydullah'ın liderliğindeki isyan, Kürtlerin hem Osmanlı hem de İran yönetimine karşı birleşik bir kimlik talebiyle ortaya çıktı. Bu ayaklanma, Kürt milliyetçiliğinin tarihsel gelişiminde önemli bir dönüm noktası olarak kabul edilir.

Siyasi vizyon: Şeyh Ubeydullah, Kürt halkının ayrı bir millet olduğunu vurgulayan bir duruş sergilemiş ve bu kimliği hem dini hem de etnik bağlamda savunmuştur.

Bedirxan Bey

Bedirxan Bey (1802-1868): Botan Beyliği’nin son liderlerinden biri olarak, kendi mirliğinin özerkliği için çaba göstermiştir. Osmanlı II. Mahmut’la başlayan dönemde Kürtlerle üç yüz yıldır süren kısmi özerlik politikasına son verir. Bunun yerine ikame ettiği yönetim biçimi merkezileşmedir. Bu doğrultuda Bedirxan Bey’in yönettiği Cizre Beyliğinin görev ve yetkileri sınırlandırılır. Beylik idari olarak bir kısmı Diyarbekir valiliğine bağlanırken bir diğer kısmı ise Musul valiliğinin sınırlarına bağlanmıştır.

Osmanlı’ya karşı mücadelesi: Bedirxan Bey, Botan Beyliği'nin mevcut statüsünü korumak amacıyla Osmanlı merkeziyetçiliğine karşı durmuştur.  Bu karşı duruşta başarılı olsaydı Cizre mirliği bir Kürt dönüşmesi ihtimali güçlüdür. Ancak Bedirxan Bey’de Kürt bilinci ya da Kürt milliyetçiliğinin gelişmesine için çaba içerisinde olduğunu dair somut bir veri yoktur. Buna rağmen birçok batılı gözlemci, Cizre Beyliğinin daha düzenli yönetildiği ve giderek kurumsallaşma çabası nedeniyle Kürtlerde ulusal bilincin gelişmesi ve bir cazibe merkezi olabileceğine dikkat çekerler.

1847’de yenilgi: Bedirxan Bey'in Osmanlı güçlerine yenilmesiyle Botan Beyliği’nin özerkliği sona erdi, ancak Kürt milliyetçiliği fikri yaşamaya devam etti.

Şeyh II. Abdulselam Barzani: Şeyh II. Abdulselam Barzani’nin 1907 yılında başlayan çalışmaları, Osmanlı’dan siyasal ve toplumsal talepleri hem Kürt siyasal talepleri hem de çerçevesini çizdiği toplumsal nizam itibariyle oldukça önemlidir. Siyasal talebi somut olarak Kürdistan’ın özerkliğidir. Toplumsal talepleri ise toprak reformu, müşterek yönetim, dini azınlıklara saygı gösterilmesi ve evliliklerin rızaya dayanması ve başlık parasının kaldırılması gibi oldukça radikal bir çerçeve çizer.

Bu nedenle Şeyh II. Abdulselam, Dünya bir paylaşım savaşına ilerlerken Kürtlerde lider potansiyeli taşımaktadır. Osmanlı yönetimi bunun farkındaydı ve savaşın hemen öncesinde 14 Aralık 1914’te Musul’da idam edildi.

Kürt Milliyetçiliğinin Erken Evresi

Kürt milliyetçiliğinin ilk temsilcisi Ehmede Xani’dir. Ehmede Xani’yi modern dönemin milliyetçilik kriterleriyle değerlendirmek doğru değildir; ancak Ehmede Xani Kürdistan’ın parçalanmasına ve Kürtlerin devlet kuramamalarına sert tepki gösterir. Bütün çabası bağımsız bir Kürt devletinin kurulmasına yöneliktir. 1800’li yıllardan sonra ise birey esaslı Kürt aidiyetini savunan Haci Qedri Koyi’dir. Geleneksel Kürt milliyetçiliğinin temsilcileri ise Nakş-i Bendi Şeyh Ubeydullah Nehri ve Şeyh Abdulselam Barzani’dir. Kürt milliyetçiliğinin ilk dönemde dini, sosyal ve siyasi bir bağlamda şekillenmesine yardımcı oldu. Bu liderlerin faaliyetleri, sonraki dönemdeki Kürt aydınlarının ve siyasi hareketlerin temellerini oluşturdu. Bu süreçte Osmanlı modernleşmesi, merkeziyetçilik politikaları ve ulus devlet kavramının yayılması gibi faktörler de Kürt milliyetçiliğinin evriminde etkili oldu.

Ulusal Yurtseverlik / Milliyetçilik Nedir?

Milliyetçilik (ulusçuluk), bir ulusun kendi kimliğine, egemenliğine ve değerlerine bağlılık gösteren ideolojik bir kavramdır. Yurtseverlik (vatanseverlik) ise genellikle milliyetçilikle karıştırılmasına rağmen, vatanın fiziksel varlığına ve onun korunmasına yönelik bir sevgi ve bağlılık anlamına gelir.

Milliyetçilik, modern ulus-devletlerin ortaya çıkışıyla birlikte güçlenen, bireylerin kendilerini bir ulusun parçası olarak tanımladığı ve bu ulus için kolektif hedefler belirlediği bir ideolojidir. Yurtseverlik daha duygusal ve bireysel bir bağlılığı ifade ederken, milliyetçilik siyasi ve kolektif bir hareket olarak gelişmiştir.

Milliyetçiliğin Unsurları

1. Ulusal Kimlik: Bir ulusun dil, kültür, tarih ve değerler açısından diğer uluslardan farklı olduğunu savunur.

2. Egemenlik: Bir ulusun kendi kaderini tayin hakkına sahip olması gerektiğini vurgular

3. Bağımsızlık: Dış müdahalelerden arınmış bir yönetim biçimini savunur.

4. Kolektif Bilinç: Ulus üyeleri arasında ortak bir bilinç ve dayanışma duygusunun oluşturulması.

Milliyetçilik Türleri

Milliyetçilik, tarihsel, kültürel ve ideolojik bağlamlara göre farklı biçimlerde ortaya çıkmıştır. İşte başlıca türleri:

1. Etnik Milliyetçilik: Ortak dil, din, ırk veya kültüre dayalı bir kimlik oluşturmayı hedefler.

Örnek: 19. yüzyılda Balkanlar'daki milliyetçi hareketler.

2. Siyasal (Sivil) Milliyetçilik: Bireylerin ortak bir anayasal sistem veya siyasi düzen çerçevesinde birleşmesini savunur. Örnek: Fransız Devrimi sonrası Fransız milliyetçiliği.

3. Bağımsızlık Milliyetçiliği: Sömürgeci güçlere veya yabancı egemenliğe karşı mücadele eder. Örnek: Hindistan’ın İngiltere’ye karşı bağımsızlık mücadelesi.

4. İmparatorluk Milliyetçiliği: Ulusun diğer halklar veya topraklar üzerinde hakimiyet kurmasını savunur. Örnek: Alman ve İtalyan birleşme süreçleri (19. yüzyıl).

5. Kültürel Milliyetçilik: Bir ulusun kültürel özelliklerini koruma ve geliştirme amacını taşır. Örnek: Türkçülük akımı, Ziya Gökalp’in fikirleri.

Yurtseverlik ile Milliyetçilik Arasındaki Fark

Yurtseverlik: Kendi vatanına sevgi, bağlılık ve onun değerlerini koruma arzusu. Duygusal ve bireysel bir bağlılıktır.

Milliyetçilik: Ulusun eşitliğini ve bağımsızlığını savunan kolektif bir ideolojidir. Çoğu zaman siyasi bir programa dayanır. Örnek: Bir insanın vatanını savunmak için savaşa gitmesi yurtseverliktir. Ancak bu savaşın bir ulusun diğerinden egemenlik haklarını savunan ideolojik bir temele dayanması milliyetçiliktir.

Milliyetçiliğin Tarihsel Gelişimi

1. Erken Dönem (15.-18. Yüzyıl): Feodal düzenin çözülmesi ve modern ulus-devletlerin oluşmaya başlamasıyla birlikte, milliyetçilik ideolojisi gelişmeye başladı. Kaynak: Benedict Anderson, Hayali Cemaatler: Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması.

2. Modern Milliyetçilik (18.-19. Yüzyıl): Fransız Devrimi (1789), milliyetçiliğin küresel bir güç olarak yükselmesini sağladı. "Ulusun egemenliği" fikri, monarşik yönetimlere karşı demokratik taleplerin temelini oluşturdu. Kaynak: Eric Hobsbawm, Milliyetçilik ve Ulusların İnşası.

3. Sömürgecilik Karşıtı Milliyetçilik (20. Yüzyıl): Milliyetçilik, Asya, Afrika ve Latin Amerika’da sömürgeci güçlere karşı bağımsızlık hareketlerinin temel ideolojisi oldu. Kaynak: Frantz Fanon, Yeryüzünün Lanetlileri.

4. 21. Yüzyıl Milliyetçiliği: Küreselleşme karşıtı hareketlerde ve popülist siyasette milliyetçilik yeniden yükselişe geçti. Kaynak: Yascha Mounk, Halklar ve Milliyetçiler.

Eleştiriler ve Riskler

1. Aşırı Milliyetçilik: Milliyetçiliğin aşırı biçimleri, diğer uluslara veya etnik gruplara karşı ayrımcılık ve saldırganlık doğurabilir. Örnek: Nazizm, faşizm.

Not: Irkçılık ve şövenizm; milliyetçilik kavramı içinde değerlendirmek kanaatimce doğru değildir. Irkçılık, milliyetçilikten önce ortaya çıkmış bir olgudur. Siyasal ve ekonomik temelleri farklıdır. Bu hususta daha dikkati davranmak lazım gelir.

2. Bölgesel Çatışmalar: Etnik milliyetçilik, aynı toprak üzerinde hak iddia eden gruplar arasında çatışmalara yol açabilir. Örnek: İsrail-Filistin sorunu.

3. Küresel Barışa Tehdit: Küreselleşen dünyada ulusal sınırların aşırı vurgulanması, uluslararası iş birliğini zayıflatabilir.

Sonuç

Milliyetçilik, modern dünyayı şekillendiren en güçlü ideolojilerden biridir. Ancak milliyetçiliğin hangi türde benimsendiği, toplumlar için olumlu veya olumsuz etkiler yaratabilir. Yurtseverlik ise daha bireysel ve duygusal bir bağlılık olarak kalır. Bu iki kavram arasındaki farkları anlamak, tarihsel ve ideolojik bağlamda önemlidir.

Kaynakça:

1. Anderson, Benedict. Hayali Cemaatler: Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması.

2. Hobsbawm, Eric. Milliyetçilik ve Ulusların İnşası.

3. Fanon, Frantz. Yeryüzünün Lanetlileri.

4. Mounk, Yascha. Halklar ve Milliyetçiler.

5. Smith, Anthony. Ulus ve Milliyetçilik.

Rudaw